تهران، خیابان ولیعصر، پایین‌تر از سه راه جمهوری، کوچه سخنور، ساختمان شماره 117، طبقه 5
021-66709528
دستگاه رادیوگرافی یا پرتونگاری، یکی از اصلی‌ترین ابزارهای تصویربرداری در پزشکی مدرن است که با استفاده از اشعه ایکس، امکان مشاهده دقیق استخوان‌ها، ریه‌ها و اندام‌های داخلی را فراهم می‌سازد. این روش با تاباندن مقدار کمی از اشعه یونیزه به بدن، تصاویری واضح برای تشخیص ناهنجاری‌ها و بیماری‌ها ارائه می‌دهد. رادیوگرافی یا پرتونگاری نقش کلیدی در تشخیص سریع و آغاز درمان مؤثر دارد و همچنان یکی از پایه‌های اصلی در تصویربرداری پزشکی محسوب می‌شود.
وقتی اشعه ایکس وارد بدن می‌شود، بخش‌های مختلف آناتومی میزان متفاوتی از تابش را جذب می‌کنند. استخوان‌ها و دنده‌ها به دلیل جذب بالاتر، در تصویر رادیوگرافی به صورت سفید یا خاکستری روشن دیده می‌شوند. در مقابل، بافت ریه و سایر اندام‌های نرم‌تر تابش کمتری جذب کرده و به صورت نقاط تیره‌تر نمایش داده می‌شوند. این تفاوت جذب اشعه‌ها باعث شکل‌گیری تصویری واضح و دقیق از ساختار داخلی بدن می‌شود که برای تشخیص پزشکی بسیار حیاتی است.
رادیوگرافی شامل مجموعه‌ای از تجهیزات و فرآیندهای تخصصی است که بسته به نوع تصویربرداری متفاوت عمل می‌کند. پروسه رادیوگرافی قفسه سینه با تصویربرداری ماموگرافی یا لگن و شکم تفاوت دارد. در حوزه دندان‌پزشکی نیز رادیوگرافی دندان شامل تصویربرداری عمومی، سفالومتری و پانورامیک با تجهیزات مخصوص است. کیفیت تصاویر به عوامل مهمی مانند ولتاژ و جریان لوله اشعه ایکس، زمان نوردهی، اندازه نقطه کانونی و فاصله کانونی تا تصویر وابسته است.
رادیوگرافی تکنیکی است که با استفاده از اشعه ایکس، پرتوهای گاما یا تشعشعات یونیزان و غیر یونیزان، ساختار داخلی اجسام را نمایش می‌دهد. این روش در پزشکی و صنایع کاربرد گسترده‌ای دارد. پرتویی از اشعه ایکس توسط مولد مخصوص تولید و به جسم تابانده می‌شود؛ مقدار جذب اشعه به چگالی و ترکیب ساختاری جسم بستگی دارد. به‌عنوان مثال، استخوان‌ها به دلیل داشتن کلسیم و عدد اتمی بالاتر، اشعه را بیشتر جذب کرده و در تصویر رادیوگرافی با کنتراست بالا سفید دیده می‌شوند.
اشعه ایکس به‌راحتی از بافت‌های کم‌تراکم مانند چربی، ماهیچه و حفره‌های هوادار مانند ریه عبور می‌کند و این ساختارها در رادیوگرافی به صورت سایه‌های خاکستری دیده می‌شوند. تصاویر دو‌بعدی دستگاه رادیوگرافی پروجکشنال توسط آشکارساز از پشت بدن ثبت می‌شوند و این روش می‌تواند به‌صورت سرپایی یا در حین بستری انجام شود. برای کاهش تابش، بخش‌های غیرتصویربرداری شده بدن با پیش‌بند سربی محافظت می‌شوند. هنگام تصویربرداری، بیمار باید بی‌حرکت بماند تا تصاویر واضح ثبت شود و تکنسین پشت پنجره محافظ عملیات را انجام می‌دهد.
رادیوگرافی در صورت استفاده صحیح، مزایای قابل‌توجهی نسبت به خطرات احتمالی آن دارد. این روش می‌تواند بیماری‌هایی مانند انسداد عروق، سرطان، شکستگی استخوان و عفونت‌ها را به‌خوبی تشخیص دهد. با این حال، اشعه ایکس تولیدشده تشعشعات یونیزان دارد که می‌تواند به بافت‌های زنده آسیب برساند. انجام مکرر رادیوگرافی در یک سال ممکن است خطراتی به‌همراه داشته باشد، اما به‌طور کلی ریسک ابتلا به سرطان ناشی از این پرتوها بسیار پایین است.
اگر ناحیه تصویربرداری خارج از شکم و لگن باشد، رادیوگرافی در زنان باردار خطر شناخته‌شده‌ای برای نوزاد ایجاد نمی‌کند. در مواردی که تصویربرداری از شکم یا لگن لازم است، پزشکان معمولاً MRI یا سونوگرافی را به دلیل عدم استفاده از اشعه ترجیح می‌دهند. اما در شرایط اضطراری یا محدودیت زمانی، اشعه ایکس می‌تواند گزینه جایگزین مناسبی باشد. کودکان به تشعشعات یونیزان حساس‌تر بوده و ریسک بالاتری نسبت به بزرگسالان برای ابتلا به سرطان دارند.
گاهی آزمایش خون و معاینه فیزیکی نمی‌توانند اطلاعات کافی برای تشخیص دقیق بیماری فراهم کنند. در چنین مواردی، پزشک برای کسب اطلاعات بیشتر و دقیق‌تر، از روش‌های تصویربرداری مانند اشعه ایکس استفاده می‌کند. این تکنیک تشخیصی امکان مشاهده ساختارهای داخلی بدن را فراهم می‌کند و به پزشک کمک می‌کند تا علت بیماری را بهتر شناسایی کرده و برنامه درمانی مناسب را با دقت بیشتری تعیین کند. در ادامه انواع مختلف رادیوگرافی را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
رادیوگرافی قفسه سینه معمولاً زمانی تجویز می‌شود که بیمار دچار مشکلات تنفسی، سرفه‌های مداوم یا درد در قفسه سینه باشد. این تصویربرداری، نمای کاملی از استخوان‌ها و اندام‌های داخلی مانند قلب، ریه‌ها و دنده‌ها ارائه می‌دهد. پزشک با استفاده از تصاویر رادیوگرافی، می‌تواند بیماری‌هایی مانند ذات‌الریه، سل، سرطان ریه، مشکلات قلبی و شکستگی دنده یا ستون فقرات را تشخیص دهد و بهترین روند درمان را برنامه‌ریزی کند.
در تصویربرداری قفسه سینه، بیمار ابتدا مقابل دستگاه رادیوگرافی قرار می‌گیرد و تصویر اولیه ثبت می‌شود. سپس معمولاً تکنسین از بیمار می‌خواهد برای تصویر دوم به پهلو بایستد. در هنگام عکسبرداری، بیمار باید چند ثانیه نفس خود را حبس کند تا از تار شدن تصویر جلوگیری شود. این تصاویر به پزشک امکان می‌دهد به سرعت و به‌طور دقیق، اندام‌های حیاتی داخل قفسه سینه را بررسی کند.
رادیوگرافی شکم تصویری دقیق از اندام‌هایی مانند روده، معده و طحال ارائه می‌دهد. هنگامی که بیمار دچار درد شکمی یا حالت تهوع غیرقابل توضیح باشد، پزشک ممکن است این تصویربرداری را تجویز کند تا علت مشکل را شناسایی کند. در این روش، بیمار روی میز دراز می‌کشد و دستگاه رادیوگرافی تصاویر جلو یا پهلو را ثبت می‌کند. پزشک با بررسی تصاویر، می‌تواند بیماری‌هایی مانند سنگ کلیه، انسداد روده یا آسیب‌های بافتی را تشخیص داده و درمان مناسب را تجویز کند.
رادیوگرافی کلیه، حالب و مثانه (KUB) برای بررسی مشکلات سیستم ادراری و گوارشی کاربرد دارد و معمولاً یکی از اولین آزمایش‌ها برای تشخیص بیماری‌های ادراری است. این تصویربرداری به پزشک کمک می‌کند شکل، اندازه و موقعیت کلیه‌ها، حالب‌ها و مثانه را ارزیابی کند. همچنین، وجود سنگ کلیه یا حالب و سایر علل علائم بیمار با این روش مشخص می‌شود. بسته به نمای مورد نیاز، بیمار ممکن است در حالت ایستاده، درازکش یا نشسته به پهلو در مقابل دستگاه رادیوگرافی قرار گیرد.
رادیوگرافی گردن زمانی تجویز می‌شود که فرد دچار درد، بی‌حسی یا ضعف مداوم در ناحیه گردن باشد. این تصویربرداری با اشعه ایکس به پزشک امکان می‌دهد مهره‌ها و استخوان‌های ستون فقرات گردن را بررسی کند و شکستگی، دررفتگی، التهاب یا عفونت را تشخیص دهد. در صورت احتمال مشکلات عصبی یا دیسک، استفاده از دستگاه ام ار ای نیز ممکن است لازم باشد. رادیوگرافی گردن معمولاً شامل ۲ تا ۷ تصویر است که بیمار در حالت‌های مختلف روی میز دستگاه قرار می‌گیرد.
پرتونگاری دست زمانی تجویز می‌شود که بیمار درد یا آسیب در ناحیه دست داشته باشد. این تصویربرداری با اشعه ایکس به تشخیص شکستگی استخوان، ناهنجاری‌های مفصلی، تومورهای استخوانی و بیماری‌هایی مانند عفونت، آرتریت یا تاندونیت کمک می‌کند. هنگام عکسبرداری، بیمار دست خود را روی میز دستگاه رادیوگرافی به‌صورت ثابت قرار می‌دهد و ممکن است موقعیت دست چند بار تغییر کند تا تصاویر لازم با کیفیت مطلوب ثبت شود.
رادیوگرافی مفصل برای بررسی درد یا ناراحتی در زانو، شانه، لگن، مچ پا یا مچ دست انجام می‌شود. این روش به پزشک کمک می‌کند تا علائم آرتریت، شکستگی، نقرس، استئوآرتریت، التهاب و سایر مشکلات مرتبط را تشخیص دهد. تکنسین، مفصل را در موقعیت مناسب قرار می‌دهد تا تصاویر دقیقی ثبت شود و در صورت نیاز، تصاویر از زوایای مختلف گرفته می‌شوند تا تشخیص دقیق‌تر صورت گیرد.
اگر فردی دچار آسیب به سر شود یا علائم مرتبط با جمجمه داشته باشد، پزشک ممکن است رادیوگرافی جمجمه را تجویز کند. این روش به پزشک اجازه می‌دهد تا استخوان‌های صورت و جمجمه را بررسی کند و شرایطی مانند تومور، عفونت سینوس یا گوش، شکستگی، تحلیل استخوان یا جابه‌جایی بافت نرم داخل جمجمه را تشخیص دهد. انجام پرتونگاری جمجمه ابزاری مهم برای تشخیص مشکلات ساختاری سر است.
رادیوگرافی دندان ابزاری ضروری برای پیشگیری و تشخیص دقیق مشکلات دهان و دندان است. تصاویر اشعه ایکس، جزئیاتی را نشان می‌دهند که در معاینه معمولی قابل مشاهده نیستند. دندانپزشکان با استفاده از این تصاویر کم‌تشعشع، ناهنجاری‌های پنهان را شناسایی کرده و برنامه درمانی مناسبی را تدوین می‌کنند. تشخیص زودهنگام مشکلات دندانی، باعث کاهش هزینه‌ها، صرفه‌جویی در زمان و پیشگیری از ناراحتی‌های غیرضروری می‌شود.
در رادیوگرافی دندان می‌توان پوسیدگی بین دندان‌ها، مشکلات زیر خط لثه، بیماری‌های پریودنتال، تومورها، آبسه‌ها و ناهنجاری‌های رشدی مانند دندان عقل را تشخیص داد. دندانپزشکان از انواع مختلف اشعه ایکس استفاده می‌کنند که رایج‌ترین آن بایت‌وینگ است و تصاویر دقیقی از دندان‌های زیر لثه ارائه می‌دهد. برای موارد خاص‌تر، اشعه ایکس اکلوزال و پانورامیک به کار می‌روند که تصاویر گسترده‌ای از دهان، بالا و پایین آن و رشد کودکان را نمایش می‌دهند.
تصویر رادیوگرافی با استفاده از یک منبع تشعشع و یک آشکارساز در طرف مقابل تشکیل می‌شود. لوله اشعه ایکس در یک طرف و آشکارساز در طرف دیگر قرار دارد، و بدن بیمار بین این دو، معمولاً نزدیک به آشکارساز، قرار می‌گیرد. پرتو اشعه ایکس به صورت مخروطی به سمت آشکارساز تابانده شده و پس از عبور از بدن، سایه‌ای ایجاد می‌کند که توسط آشکارساز ثبت می‌شود. در این بخش به معرفی اجزای دستگاه رادیوگرافی می‌پردازیم.
دستگاه اشعه ایکس از دو بخش اصلی تشکیل شده است: مولد اشعه ایکس و سیستم تشخیص تصویر. لوله اشعه ایکس، یک دیود خلاء بالا شامل کاتد و آند است. با گرم کردن رشته کاتد تنگستن، جریان الکترونی تولید می‌شود که با سرعت بالا به آند (معمولاً تنگستن) برخورد می‌کند. این برخورد باعث تولید اشعه ایکس می‌شود. اشعه ایکس توسط کولیماتور متمرکز شده و از بدن عبور می‌کند تا روی صفحه عکسبرداری تصویر ایجاد شود. بخش مورد نظر بدن بین لوله و صفحه قرار می‌گیرد.
کاتد لوله اشعه ایکس (فیلامنت) با جریان ولتاژ پایین چند آمپر گرم می‌شود و الکترون‌ها را آزاد می‌کند. برای شروع، ژنراتور یک پتانسیل الکتریکی قوی بین کاتد و آند ایجاد می‌کند که الکترون‌ها را به سرعت به آند جذب می‌کند. جریان الکترونی بین کاتد و آند، جریان لوله نامیده می‌شود و بر حسب میلی‌آمپر (mA) اندازه‌گیری می‌گردد. کنترل تعداد و انرژی اشعه ایکس تولیدی از طریق تنظیمات کنسول دستگاه انجام می‌شود.
ژنراتورها انرژی مکانیکی تولید شده توسط موتور را به انرژی الکتریکی تبدیل می‌کنند که دستگاه رادیوگرافی برای تولید اشعه ایکس از آن استفاده می‌کند. ژنراتور را می‌توان به‌عنوان نیروگاه دستگاه رادیوگرافی در نظر گرفت که انرژی دقیق و کنترل‌شده‌ای به لوله اشعه ایکس می‌فرستد. این انرژی باعث شلیک الکترون‌ها به سمت هدف (آند) می‌شود. مقدار الکترون‌ها با آمپراژ و زمان نوردهی (mAs) و انرژی شتاب آن‌ها با ولتاژ اعمال شده (kVp) تعیین می‌گردد.
زمانی که متخصص رادیولوژی مقدار kVp (پیک کیلوولتاژ) را تنظیم می‌کند، حداکثر انرژی فوتون‌های اشعه ایکس تولیدی را تعیین می‌کند. اشعه ایکس با انرژی کمتر از این مقدار نیز ایجاد می‌شود. kVp نشان‌دهنده ولتاژ حداکثر اعمال شده به لوله اشعه ایکس است که الکترون‌های آزاد شده از کاتد گرم‌شده را به سمت آند شتاب می‌دهد. هنگام برخورد این الکترون‌ها به آند، اشعه ایکس تولید می‌شود که برای تصویربرداری استفاده می‌گردد.
kVp خاصیتی است که «کنتراست رادیوگرافی» تصاویر اشعه ایکس را کنترل می‌کند؛ یعنی نسبت تشعشعات عبوری از مناطق با چگالی و ضخامت متفاوت بدن. هر بخش بدن برای نفوذ اشعه ایکس با kVp مشخص به ترکیب سلولی خاصی نیاز دارد. در اغلب کلینیک‌ها، برق ۲۲۰ ولتی دستگاه را تأمین می‌کند و ترانسفورماتور ولتاژ را تا ۱۰۰ هزار ولت افزایش می‌دهد. با انتخاب تنظیم kVp، تکنسین اشعه ایکس، ترانسفورماتور را برای تنظیم جریان متناسب آماده می‌کند.
در دستگاه رادیوگرافی، یک بخش مخروطی شکل جریان الکترون‌ها را به نقطه کوچکی روی آند به نام نقطه کانونی متمرکز می‌کند. اندازه این نقطه کانونی نقش مهمی در وضوح تصویر دارد. بیش از ۹۸٪ انرژی ورودی به لوله در نقطه کانونی به گرما تبدیل می‌شود. بنابراین خنک‌سازی آند با سیستم‌های آب یا روغن ضروری است. همچنین، خلاء داخل لوله حفظ می‌شود تا از سوختن کاتد و ایجاد قوس الکتریکی بین آند و کاتد جلوگیری کند.
سیستم‌های اشعه ایکس پزشکی معمولاً از دو نوع لوله اشعه ایکس استفاده می‌کنند که نوع سیال خنک‌کننده به آن بستگی دارد. در لوله‌های دوقطبی، خنک‌کننده باید عایق برق باشد، مانند روغن، چون آند با پتانسیل الکتریکی در تماس است. اما در لوله‌های تک قطبی، آند به زمین متصل است و می‌توان از خنک‌کننده مبتنی بر آب و گلیکول استفاده کرد. لوله‌های تک قطبی بیشتر در کاربردهای صنعتی رایج هستند.
کنسول کنترل یکی از اجزای مهم دستگاه رادیوگرافی است که سه پارامتر اصلی را تنظیم می‌کند: ولتاژ لوله (کیلوولت)، جریان لوله (میلی‌آمپر) و زمان نوردهی (دقیقه و ثانیه). برخی دستگاه‌ها همچنین دارای سوئیچ تغییر اندازه نقطه کانونی هستند. سیستم‌های پیشرفته HF X-Ray امروزی کنسول‌های دیجیتال با تنظیمات ساده‌تر ارائه می‌دهند که به جای پارامترهای فنی، گزینه‌هایی مانند ضخامت عضو مورد نظر یا نوع معاینه (مثلاً AP Lumbar) را در اختیار تکنسین قرار می‌دهند.
دستگاه رادیوگرافی دیجیتال یک فناوری پیشرفته در تصویربرداری پزشکی است که به جای فیلم‌های سنتی از حسگرهای دیجیتال برای ثبت تصاویر استفاده می‌کند. این دستگاه‌ها تصاویر با کیفیت بالا و وضوح بیشتر را در زمان کوتاه‌تری ارائه می‌دهند و امکان ویرایش و انتقال سریع تصاویر به سیستم‌های پزشکی را فراهم می‌کنند. استفاده از رادیوگرافی دیجیتال باعث کاهش میزان اشعه ایکس دریافتی توسط بیمار شده و روند تشخیص و درمان را بهبود می‌بخشد. دستگاه سی آرم از جمله دستگاه‌های رادیوگرافی پیشرفته است.
رادیوگرافی سنتی از اوایل قرن بیستم با استفاده از فیلم برای تصویربرداری از ساختارهای داخلی بدن آغاز شد. با ورود فناوری‌های رایانه‌ای، رادیوگرافی دیجیتال به روشی بسیار کارآمدتر، مقرون‌به‌صرفه‌تر و ایمن‌تر تبدیل شد. پیشرفت‌های مستمر در حوزه سلامت و نوآوری‌های فناوری، چشم‌انداز تصویربرداری تشخیصی را به‌طور چشمگیری تغییر داده است. امروزه سیستم‌های سنتی اشعه ایکس به‌طور گسترده با سیستم‌های دیجیتال جایگزین شده‌اند تا کارایی و کیفیت خدمات پزشکی افزایش یابد.
فناوری اشعه ایکس دیجیتال امروزه به‌طور گسترده در مراکز پزشکی در دسترس است و با هزینه‌ای نسبتاً مناسب قابل تهیه است. این سیستم‌ها نسبت به روش‌های سنتی مقرون‌به‌صرفه‌ترند زیرا نیازی به فیلم و مواد شیمیایی ندارند. در رادیوگرافی سنتی، تصاویر به صورت شیمیایی روی فیلم ایجاد می‌شوند که هزینه‌های مداوم برای خرید فیلم و مواد شیمیایی و زمان طولانی برای آماده‌سازی تصاویر را به همراه دارد. اما در سیستم‌های دیجیتال، تصاویر به‌صورت فوری و بدون نیاز به مواد جانبی پردازش و ذخیره می‌شوند و تنها در چند ثانیه قابل مشاهده‌اند.
استفاده از رادیوگرافی دیجیتال نسبت به روش‌های سنتی، مزایای قابل‌توجهی را برای مراکز درمانی و بیماران به همراه دارد:
در مجموع، دستگاه‌های رادیوگرافی دیجیتال با ارائه کیفیت بالاتر، عملکرد سریع‌تر، هزینه‌های پایین‌تر و اثرات زیست‌محیطی کمتر، جایگزینی ایده‌آل برای سیستم‌های سنتی هستند.
دستگاه رادیوگرافی دیجیتال برای تصویربرداری سریع و کم‌هزینه از ساختارهای داخلی بدن مانند استخوان‌ها و قفسه سینه استفاده می‌شود. این دستگاه تصاویر دو‌بعدی تولید کرده و در بررسی‌های ابتدایی مانند شکستگی‌ها، عفونت‌های ریوی یا پوسیدگی دندان کاربرد فراوان دارد. رادیوگرافی دیجیتال نسبت به روش‌های قدیمی تشعشع کمتری دارد و تصاویر به‌صورت دیجیتال ذخیره می‌شوند که امکان دسترسی و بایگانی راحت‌تری را فراهم می‌کند. این روش در مراکز درمانی بسیار رایج و مقرون‌به‌صرفه است.
در مقابل، دستگاه سی تی اسکن با استفاده از چندین تصویر مقطعی، نمایی سه‌بعدی و دقیق از بافت‌های داخلی بدن ارائه می‌دهد. این روش در تشخیص بیماری‌هایی مانند تومورها، خونریزی مغزی، آسیب‌های شکمی یا مشکلات ستون فقرات بسیار مؤثر است. با وجود هزینه و میزان اشعه بیشتر، دقت بالای CT Scan آن را به ابزار ضروری در موارد پیچیده و اورژانسی تبدیل کرده است. استفاده از این دستگاه عمدتاً در بیمارستان‌ها و مراکز تخصصی انجام می‌گیرد.
قیمت دستگاه رادیوگرافی به عوامل مختلفی مانند نوع دستگاه (دیجیتال یا آنالوگ)، قابلیت پرتابل بودن، برند سازنده و امکانات جانبی بستگی دارد. در حال حاضر، مدل‌های پرتابل دیجیتال در بازار ایران با قیمتی بین 800 تا 3000 دلار عرضه می‌شوند. دستگاه‌های پیشرفته‌تر با کیفیت تصویر بالاتر و قابلیت‌های دیجیتال، قیمت بالاتری دارند. همچنین خدمات پس از فروش و گارانتی معتبر می‌تواند در انتخاب و قیمت نهایی دستگاه تأثیرگذار باشد. پیش از خرید، بررسی نیاز تخصصی و بودجه ضروری است.
